Dr.: Haovelt - 1. Voormalige gemeente, zie: Westerveld. 2. Esdorp in de gemeente Westerveld (tot 1998 Havelte); tijdelijk - tot 2006 - hoofdplaats hiervan met gemeentehuis, 3075 inwoners en 1383 woningen (2000).
Gelegen tussen Meppel (zuiden) en Diever (noorden) ter linkerzijde van de Drentsche Hoofdvaart en de Beilerstroom, die hier Oude Vaart heet. Ten westen van het dorp ligt tegen de Overijsselse grens de buurtschap Havelterberg, ten noorden de gelijknamige heuvel in een van de militaire oefenterreinen van de nabij gelegen Johannes Postkazerne (Ov.) ten noordwesten van het dorp. In de Drentsche Hoofdvaart ligt de Havelterbrug, even ten zuiden ervan in het kanaal de schutsluis Haveltersluis. Verder zuidwaarts bevinden zich tussen kanaal en Oude Vaart het weide-complex Haveltermeente, nog verder zuidwaarts, in de zuidpunt van de voormalige gemeente en aan weerszijden van de Oude Vaart, het weidecomplex Haveltermade, doorsneden door de autoweg N32 (Assen-Meppel).
De plaatsnaam komt voor in 1342 als Hovelde, in 1392 als Heslen to Havelte. De betekenis kan zijn: a) hoevelt = veld van de hoeve, b) hadevelde = heideveld en c) ho-velde = hoge veld. Het oude(re) Havelte (1309) heette Hesselte, het tegenwoordige Darp.
Havelte is terrein geweest van dorpsverschuiving (Hesselte, Darp) en -splitsing tot over de es (Eursinge, Overcinge). Het versterkte Huis Blankenborg is verdwenen; Overcinge (16e eeuw) was een niet versterkt gebouw. Havelte telde bij de stichting in 1310 22 erven met 22 volle waren = 176 peerdeweiden (1 volle waar = 8 peerdeweiden; 1 peerdewei = 4 benen), in 1809 55. Uit de periode 1778-1780 bestaat uitvoerige documentatie over de verdeling van het veencomplex Lokveen-Legeveld, welke naar 'peerdeweyden' (achtste waardelen dus) werden gescheiden. Hierbij speelden zowel de stichting van nieuwe bedrijven als de turfwinning en de boekweitteelt een rol. Het dorp Veendijk ten westen van deze streken werd vanuit Havelte in de 18e eeuw gesticht en het omliggend gebied ontgonnen of verkocht aan ontginners van elders.
Aan de rand van het dorp (vroeger halverwege Hesselte en Uffelte) staat de hervormde kerk, gebouwd in 1310 als dochterkerk van Steenwijk. De toren kwam in 1410 tot stand, blijkens een inscriptie in een steen boven de ingang (zie ook: Drentse Torenfamilie). De romaanse kerk werd in de 15e eeuw verbouwd en uitgebreid met een koor; de bestaande muren werden daarbij verhoogd. Boven de zuidingang herinnert een inscriptie aan werkzaamheden in 1598; hierboven is het alliantiewapen van Gerhart Struuck en zijn (tweede) vrouw Mechteld van Steenbergen aangebracht. In de jaren 1920-25 had een ingrijpende restauratie plaats, waarbij ondermeer alle dichtgezette romaanse vensters werden opengemaakt en de gotische ramen een bakstenen tracering kregen, naar voorbeeld van een venster aan de zuidzijde. Evenwijdig aan de noordzijde van de kerk is in de jaren 1990 de 'Nije Wheeme' opgetrokken, een zijbeuk-achtige uitbreiding. Tot de inventaris van de kerk behoren een zeskante, eikenhouten preekstoel uit 1663, een 17e-eeuws eikenhouten gestoelte (de 'Homansbank') en een eveneens 17e-eeuwse grenehouten, geschilderde bank. Het orgel (1819; uitgebreid in 1855) werd in 1897 geplaatst en werd oorspronkelijk door P. van Oeckelen gebouwd voor de Abdijkerk in Assen.
Havelte, sterk uitgebreid sinds 1945, is thans een forensendorp op Steenwijk, Meppel en Zwolle. Het dorp telt sinds 1969 vier beschermde dorpsgezichten met o.a.: kerk, brinken, houtwallen, schaapskooien en 18e en 19e-eeuwse Saksische boerderijen. Overige bezienswaardigheden: molen (1914), huize Overcinge, vlinderparadijs Papiliorama (zestien soorten vlinders), een tweetal hunebedden (D53 en D54), een monument ter nagedachtenis aan de luchtvaartpionier Piet Soer (1967) en een oorlogsmonument ter nagedachtenis aan Franse vliegers.
Schimpnamen voor de inwoners: Koestarten, Koevlarten (veetelers).
