Opgericht in 1968 door de raad van de toenmalige gemeente Westerbork met als doelstelling: de instandhouding en zonodig reconstructie van het Drentse esdorp Orvelte als levend monument van historische landelijke bouwkunst; de instandhouding en zonodig verbetering van het natuur- en landschapsschoon in Orvelte en omgeving; het dienstbaar maken van deze doelstellingen aan de recreatie en educatie; het verkrijgen in eigendom of langdurig beheer van zodanige onroerende en roerende goederen als bevorderlijk kunnen zijn ter bereiking van het doel; het samenwerken met anderen ter bereiking van dit doel.
De oprichting van de stichting Orvelte hield nauw verband met het voorbereiden en vaststellen van het bestemmingsplan Orvelte. Vaststelling vond plaats in november 1969 met in het voorwoord de onderstreping van het aparte karakter van het dorp als 'oud-Saksisch cultuurmonument'. De gemeenteraad was unaniem in haar beslissing en wist zich verzekerd van de grote waardering van Gedeputeerde Staten. Gemeente en provincie bleven tot begin jaren '90 vertegenwoordigd in het bestuur.
Onder gedreven en eigenzinnige leiding van L. T. Lieve, destijds burgemeester van Westerbork, wist de stichting al spoedig met uiteenlopende overheidssubsidies de meest waardevolle panden aan te kopen en te restaureren, panden - waaronder de Bruntingerhof - naar Orvelte te verplaatsen, personeel in dienst te nemen en in het aanpalende landschap beeldbepalende gronden aan te kopen. Als uitgangspunt voor de reconstructie van dorp en directe omgeving diende de kadastrale minuutplan van 1830. Al snel werd duidelijk dat dit kaartbeeld een te ambitieus uitgangspunt was, zowel in financieel opzicht als ten opzichte van de bewoners van wie een aanzienlijk deel woonde in panden die volgens '1830' moesten worden verwijderd. Vanaf eind jaren '70 werd de aandacht van het stichtingsbestuur vooral ingenomen door finan-ciële en organisatorische problemen. In deze tijd kreeg Orvelte bezoek van ca. 35.000 bezoekers per jaar. Dit aantal liep op tot 125.000 in de viering van het 25-jarig bestaan van de stichting en is daarna weer afgenomen.
Van meet af aan is de Stichting kritisch gevolgd door de oorspronkelijke inwoners (burgers en boeren) en de nieuwkomers (kunstenaars, winkeliers, atelierhouders). Hoewel zij waren vertegenwoordigd in het stichtingsbestuur is er in de geschiedenis van dorp en stichting weinig sprake geweest van harmonie. De belangen van enerzijds de stichting en anderzijds de bewoners, die hun krachten bundelden in de Vereniging Algemeen Belang Orvelte (VABO), leken vaak tegengesteld en werden op de spits gedreven. Met name de verkoop van tolkaarten op strategische plekken, waardoor de suggestie werd gewekt dat het dorp niet vrij toegankelijk zou zijn, zorgde voor regelmatig terugkerende turbulentie. Door het wegvallen van subsidies, het moeizaam kunnen vinden van huurders van panden en het teruglopend aantal betalende bezoekers ontstonden er exploitatietekorten en werd het noodzakelijk een andere opzet te kiezen.
Inmiddels was veel van het buitengebied overgedaan aan Staatsbosbeheer (zie: Landschapsreservaat Orvelte). In 1995 trad het voltallige bestuur af, daartoe geforceerd door de bewoners die andermaal te kennen gaven geen vertrouwen te hebben in het beleid van de stichting. Het opvolgend bestuur, waarin enkele inwoners van Orvelte een hoofdrol speelden, bleek eveneens niet in staat om de doelstellingen te realiseren. In 2000 werd in overleg met het gemeentebestuur en provinciebestuur besloten de stichting met haar bezittingen maar zonder eigen personeel onder te brengen bij Het Drentse Landschap. Een donatie van de Postcodeloterij maakte het mogelijk tekorten weg te werken en invulling van panden te vernieuwen. Het Drentse Landschap nam zich voor als beheerder op te treden en de exploitatie van panden over te laten aan huurders en hun organisaties.
De geschiedenis toont aan dat daarmee de onrust niet uit het dorp is verdwenen. Naast de VABO opereren de Handelsvereniging Orvelte (HVO) en de Culturele Activiteiten Vereniging Orvelte (CAVO) in een mengeling van goede wil en argwaan jegens elkaar en Het Drentse Landschap.
