Instrument waarop door middel van schaduwvorming door staaf, plaats of anderszins, bij zonneschijn de zonnetijd kan worden afgelezen.
Zonnewijzers zijn sinds onheugelijke tijden bekend en dienden een duidelijk doel voor er mechanische of elektrische klokken bestonden. Thans hebben ze vooral een functie als versierend ornament en als studieobject voor gnomonisten (zonnewijzerkundigen). Tot de bekendste vormen horen de hoepelzonnewijzer (waarbij de schaduw op een hoepel wordt geworpen door een in de richting van de aardas staande stijl) en de vlakke zonnewijzers (waarbij de schaduw door de zogenaamde neus, een plaat waarvan de schuine zijde wederom in de richting van de aardas wijst) voor de schaduw zorgt. Fraaie exemplaren worden gevormd door stervormige platen waarop de tijd op het quatorvlak (het vlak loodrecht op de aardas) wordt afgelezen en tevens met behulp van de schaduw die sterpunten op zijvlakken van belendende sterpunten veroorzaken. Vele andere vormen zijn mogelijk en ontstaan nog steeds. Met behulp van zonnewijzers wordt in het algemeen de zonnetijd afgelezen, dat is de tijd waarbij de zon om 12 uur culmineert (op zijn hoogste punt aan de hemel staat). In Nederland wijkt de kloktijd, die gebaseerd is op afspraken, hier gemiddeld ongeveer een half uur vanaf. Omdat niet alle dagen precies even lang zijn (veroorzaakt doordat de aardas scheef op het vlak van de aardbaan om de zon staat en doordat deze baan niet precies cirkelvormig, maar elliptisch is) varieert dit verschil over een heel jaar gerekend van ongeveer één tot drie kwartier. Vermeldenswaardige zonnewijzers in Drenthe zijn:
- Clemenskerk Havelte: Vlakke zuidwijzer op de steunbeer rechts van de deur in de zuidgevel van de kerk. De zuidwijzer bestaat uit een ingemetselde marmeren plaat. Jarenlang hebben stijl en uurbecijfering ontbroken en was de inscriptie AVDW 1805 slecht leesbaar. Bij de restauratie van 2000-2002 is de zonnewijzer hersteld. Aangezien de richting van de kerk slechts een paar graden afwijkt van de oost-westrichting, heeft men het niet nodig geoordeeld de zonnewijzer aan één kant een beetje uit het muurvlak te lichten om hem precies naar het zuiden te doen wijzen, wat voor een zuidwijzer in principe nodig is.
- Grote Kerk Hoogeveen: Vlakke zuidwijzer boven de zuidelijke toegang van de kerk. Boven de wijzerplaat staat: Hend. Casp. Dekker Fecit 1804. De urenverdeling op de wijzerplaat loopt van 4 tot 20 uur. Voor een zonnewijzer van dit type is echter slechts een aanduiding van 6 tot 18 uur zinvol.
- Hervormde kerk Coevorden: Dubbele zonnewijzer met twee loodrecht op elkaar staande wijzerplaten op een hoeksteen van grijze natuursteen in één van de steunberen van de kerk. De oostafwijkende zuidwijzer links geeft de tijd aan van 6 tot 16 uur, rechts loopt de uurbecijfering van 3 tot 9 uur.
- Hervormde kerk Roswinkel: Oostafwijkende zuidwijzer hoog aan de torenmuur van de kerk met uuraanduidingen van 7 tot 16 uur. Omdat de richting van de kerk afwijkt van de oost-westrichting en de wijzerplaat vlak in de muur is geplaatst, staat de zonnewijzer niet naar het zuiden gericht. Dit heeft een assymetrisch uurlijnenpatroon tot gevolg.
- Nicolaaskerk Dwingeloo: Vlakke zuidwijzende zonnewijzer aan één der steunberen van de kerk. De uurlijnen gaan uit van een omcirkeld zonnemotief, met daarnaast de letters K en H. Over de betekenis van deze letters bestaan verschillende opvattingen. K zou kunnen staan voor het Griekse kairos (tijd), terwijl H op helios (zon) betrekking zou kunnen hebben. In een andere speculatie worden de letters in verband gebracht met de Griekse mythe van Klythia en Helios. Omdat de richting van de kerk afwijkt van de oost-westrichting is de zonnewijzer aan de oostkant enigszins uit de muur gelicht, zodat hij op het zuiden is gericht. [Sanders]
