Dr.: Örvel, Örvelt

Esdorp, tevens monumentendorp in de gemeente Midden-Drenthe (tot 1998 Westerbork, tot 2000 Middenveld) ten oosten van Westerbork en ten westen van Schoonoord. Ten noordoosten van het dorp bevinden zich het Oranjekanaal, het Orvelterzand (bos, zandverstuivingen, heide en vennen), het gebied Oud Orvelte (bouwland) en het Orvelterveld (vnl. bouwland, enig weiland). Zuidwestelijk ligt het boscomplex Orvelterbosjes met het Veldstudiecentrum.

Bronnen vermelden: Oervelde en Orvele (1362), to Orvelde (1390), te Oorvelde (1454), Orvelte (1598) en Orvelde (1930). De uitspraak Orvel en Orvelt (Drents voor Orvelte) wijzen op het ontstaan uit Over-velde = aan de overzijde van het heideveld gelegen. Een samenstelling van oer (=ijzerhoudende zandgrond) en veld is onwaarschijnlijker. Splitsing in Or-velte levert op: veld met kiezels (or = kiezel), kiezelachtig veld. Een laatste mogelijkheid is: veld voor vee (orf = vee).

Orvelte is een esdorp dat in zijn ontwikkeling is blijven steken; de brink lag aan de noordzijde bij de Westerborkerstroom (bovenloop van de Oude Vaart). Het typisch beeld van het esdorp met de brink in het midden diende zich aan bij de reconstructie van het monumentendorp in de jaren '60 van de 20e eeuw. Monumentenzorg liet namelijk een meer centrale brink ontstaan, die niet voorkomt op het kadastraal minuutplan van 1832, dat men als basis voor de reconstructie had gekozen. Van de toen aanwezige zeventien boerderijen resteren nu nog acht. De opengevallen plekken werden opgevuld met historische boerderijen van elders, zoals de Bruntingerhof. Straatverlichting, indeling van de esgrond, kudden schapen op de heide overdag en in de schaapskooien 's nachts is geheel op 19e-eeuwse leest geschoeid.

De reconstructie leverde sinds 1967 een beschermd dorpsgezicht en een soort openluchtmuseum, in het beheer van de Stichting Orvelte op. Men kan er vrijelijk rondkijken. Te zien zijn er o.a.: een zuivelfabriekje (19e eeuw) met U-vormige schuren, houtzagerij, klompenmakerij, smederij, elf boerderijen aan o.a. Dorpsstraat, Flintenweg en Schoolstraat, dorpscafé, dorpswinkel en tolhuis; landschapsreservaat rondom het dorp. In Orvelte is in 1978 een boerderij uit de IJzertijd, van het type Hijken, gereconstrueerd. Aan het Oranjekanaal stond de enige vlasfabriek van Drenthe (zie: Vlas).

Schimpnamen voor de inwoners: Stalpaolen (stijve, houterige, weinig plooibare lieden) en Weeoppen (naar de Hopvogel).